Саха норуотун дьылҕатыгар Руф Иванович Кардашевскай
Үөһээ Бүлүү улууһун Балаҕаннаах нэүилиэгин сиригэр- уотугар Өлөҥнөөххө төрөөбүт-үөскээбит быстар дьадаҥы киһиттэн, Тиэрэйбэҥ Борокуоппайтан, ырааҕынан уруута Кутаскыын кулуба – Иван Леонтьевич Кардашевскай, баайбын салҕатыам диэн санааттан, бэрт кистэлэҥинэн бу саҥа төрөөбүт оҕону ииттэ ылбыт. Ол оҕо – Руф Иванович Кардашевскай 1891 сыллаахха муус устар ый 1 күнүгэр төрөөбүт. Кулуба ойоҕо сааһыран баран төрөөбүт буолан эмиийин үүтэ аҕыйаҕыттан Тиэрэйбэҥ ойоҕо эмтэрэр үһү – диэн сураҕы ыытаннар, Руф төрөөбүт ийэтин үүтүн биир сыл эмпит.
Иван Леонтьевич кулубалыы олорор кэмигэр Өлөҥнөөх Бүлүү улууһун уеһын киинэ эбит. Кэтириинэ II ыраахтааҕы ыйааҕынан куорат статуһа бэриллибит. Оленскай диэн ааттаммыт. Ол эрээри атыыһыттар табаардаах, астаах хаарбастара Эмньик боротуокатыгар кумахха анньыллан олорон хаалбыт. Онтон күһэллэн, атыыһыттар Эмньик боротуокатын үрдүгэр лааппы тутан, чугастааҕы дьоҥҥо атыылаан барбыттар. Онтон ыла Үөһээ Бүлүү уонна Алын Бүлүү диэн икки сиргэ атыылыыр буолтар. Ол эрээри таһаҕастара кэлэригэр табыгастаах сиринэн атыыһыттар Алын Бүлүүнү ааҕаннар, Өлөҥнөөхтөн көспүттэр. Ол курдук, Бүлүү куората тутуллубут. Иван Леонтьевич аҕата Иван Григорьевич Кардашевскай ыспараанньык туруорсуутунан, Саха уобалаһыгар урукку уезтар ууратыллан уокуруктар, урукку волостар оннуларыгар улуустар тэриллибиттэр. Онно Бүлүү куората уокурук киинэ буолбут, ыраахтааҕы былааһын чиновниктара бары Бүлүү куоратыгар көспүттэр, олохсуйбуттар. Руф ииппит аҕата Уйбаан Кутаскыын хас да сүһүөххэ улууһугар кулубалаабыт буолан, суругу ааҕар, кумааҕыны кытта кэпсэтэр улуус суруксутун ордугуруур буолбут. Онон, Рубу уон сааһын туолбутугар Үөһээ Бүлүү улууһун киинигэр Куорамыкыга таҥара дьиэтин приходской оскуолатыгар үөрэттэрэ киллэрбит. Руф айылҕаттан чоҥ курдук өйдөөх, төһө да баайын, быыпсай кулуба уолабын диэбитин иһин, бэрт көрсүө уонна көнө майгылаах, сытыы-хотуу күүстээх уол буола улааппыт.
Маҥнайгы сылыгар нуучча тылын ыарырҕаппыт эрээри, билэ улааппыт. Онтон иккис уонна үһүс сылларыгар холкутук кэпсэтэр буолбут. Учуутала кинини мэлдьи хайгыыр эбит. Атын оҕҥолорго холобур оҥостор. Ити курдук, Куорамыкы таҥаратын дьиэтин приходской оскуолатын биир бастыҥ үөрэнээччитинэн түөрт сыл үөрэнэн бүтэрбит.
Руф, төһө да уон түөрт саастаммытын иһин, дьиҥнээх төрөппүт дьонун букатын билбэтэх. Кини Уйбаан Кутаскыын төрөппүт оҕотобун дии саныыр. Ити курдук Руф Кардашевскай 1900 сыллаахха күһүн оскуолаҕа киирэригэр биир тылы нууччалыы билбэт уолчаан Куорамыкытааҕы Никольскай таҥара дьиэтин икки кылаастаах приходской оскуолатын 1904 сыллааҕы саас бүтэрбит. Кинигэлэри ааҕарын олус таптаабыт. Онон салгыы үөрэниэн олус баҕарар. Ол санаатын учуутала Василий Григорьевич Монастырев өйдөөн, руф, үөрэҕэр олус дьоҕурдааҕынан, Бүлүү куоратыгар үрдүкү начаалынай оскуолатыгар киирэн салгыы үөрэнэригэр сүбэлээбит. Ону бүтэрдэҕинэ, Дьокуускайга саҥа реальнай училищеҕа баран үөрэнэригэр эппит.
Кутаскыын быыпсай, урут хас да сүһүөх быыбарга улууһугар кулубалаабыт аҕата кинини үөрэххэ ыыппат буолбут. Онон Руф дьиэтигэр олорбут. В.Г.Монастырев бэлэхтээбит кинигэлэрин ааҕан бүтэрбит. Арыт тэһийиминэ Нам ыалыгар дьаарбайар буолбут. Биирдэ эмиэ ол курдук сырыттаҕына Чакыыр диэн ааттаах эмээхсин көрсөн:
– Ким оҕотоҕунуй? – диэн сураспыт.
-Кутаскыын Уйбаан… Быыпсай кулуба уолабын, – диэбит Руф.
-Ээ, били Тиэрэйбэҥ Борокуоппайдаахтан ылбыт уоллара сүүнэ киһи буолбут эбиккин дии! – диэн Уруубу соһуппут.
-Эмээхсин, кимтэн ылбыттара диигиний? – диэн истибитин бигэргэттэрээри иккистээн ыйыппыт. Ону: “Тиэрэйбэҥ Борокуоппайдаахтан диэни бачча сааскар дылы билбэккэ сылдьаахтаабыккын”- диэн Чакыыр эмээхсин бэркиһээбит. Эмээхсин, тугу эрэ булкуйаҕын быһыылаах диэбитин. Суох, суох, эн Тиэрэйбэҥ Борокуоппайтан саҥа төрөөккүн кытта ылбыт уоллараҕын, олх Уйбаан Кутаскыын төрөппүт оҕото буолбатаххын. Хата сүр киһи буолбуккун”, – диэбит Чакыыр эмээхсин.
Кулубалаахха оччолорго дьиэкөрөөччүнэн олорбут. Дьонтон туоһулаһа сылдьан бидэн баран, мунаахсыйбыт боппуруоһугар эппиэт ылаары уон алтатын туолан баран, саас уу-хаар тахсан, кустар-хаастар кэлбиттэригэр, Руф сааланан кустуу барбыт. Ол сылдьан Тиэрэйбэҥнээххэ сылдьан быһа бааччы ыйытарыттан туттунан ону-маны кэпсэтэригэр Тиэрэйбэҥ эмээхсинэ Ылдьаана кинини көрөрүттэн, Ылдьаана чахчы кини ийэтэ буоларын өтө сэрэйбит. Кутаскыын Уйбаан кэнникинэн уола тоҥуйдук сыһыаннаһар буолбутун, Бүлүүгэ үөрэттэрэ ыыппатахпыттан өһүрбүтэ буолуо дии санаабыт. Урууп сотор-сотору улуус киинигэр бара буолбут.Арыт онно хастыы да хонон кэлэр. Аҕата дьонтон судаарыскайдары кытта бодоруһарын дьонтон истэн, уолун сирэйин көрөн олорон ыйыппыт, ханнык судаарыскайы кытта бодоруһарбын эттиҥ диэн хардары ыйытан, Борокуппайап бэһиэччиги кытта диэбит Кутаскыын. Урууп ол судаарыскайтан кинигэ уларсан ааҕабын диэбитин ииппит аҕата сөбүлээбэтэх, кини бэрт элбэҕи билэр киһи, киниттэн элбэххэ үөрэнэбин диэн утары эппит уонна төһө да миигин ииппитиҥ иһин, мин ханна сылдьарбын бопсуоҥ суоҕа диэбит Урууп. Ииппит аҕата Кутаскыын Уйбаан кыыһыран, судаарыскайдары кытта бодоруһан ороспуой буолаары гынаҕын дуо, мин эйигин төрөппүт оҕобун хайдах баҕарар тутар бырааптаахпын диэбит. Ону Урууп мин эн төрөппүт уолуҥ буолбатахпын. Ииппит уолуҥ буолбаппын дуо? – диэн Урууп хаһан да утарбатаҕын аан бастаан утары эппит. Акаары, түөрт сыл үөрэнэн мэйииҥ хойдубатах, дьон ону-маны лахсыйалларын барытын итэҕэйэ сылдьаҕын,- диэн Кутаскыын Уйбаан сапсыйан кэбиспит. Уол ойон туран дорҕоонноох айан суолун тутан сайыҥҥы сиидэс ырбаахылаах, халтаҥ трико ыстааннаах, атаҕар саппыйаан этэрбэстээх, биир да харчыта суох Бүлүү куоратын диэки тэбинэ турбут.
Оччолорго Бүлүү куората төһө да кыратын иһин тыа быыһыгар бытанан олорор саха дьонугар улахан куорат курдук көстөрө. Бүлүү куоратыгар билэр дьоно аҕыйах буолан улахан маҕаһыыннаах Николай Алексеевич Расторгуев атыыһыт, аҕата нуучча казага буолан, Өлөҥнөөххө төрөөбүт. Кини Кутаскыын кулубалаахха мэлдьи тахсара. Урууп онон кинини бэркэ билэрэ. Ол иһин буоллаҕа, ыала суох буолан “Николай Алексеевич Расторгуев” дин суруктаах лааппыга киирэр дьону батыһан киирбит итиэннэ атыыһыт суоҕуттан уһуннук турбут.
