Саха уус-уран литературатын историятыгар биир чаҕылхай, хаһан даҕаны умнуллубат миэстэни талааннаах суруйааччы, учуутал, Бэлэм буол хаһыат редакторынан үлэлээбит, Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии толо онугар геройдуу охтубут, олоҕун бүүс-бүтүннүүтүн төрөөбүт норуотун, Ийэ дойдутун туһугар толук уурбут Никифор Кирикович Седалищев -Дьүөгэ Ааныстыырап буолар.
Кини 1913 с. тохсунньу 29 к. Үөһээ Бүлүү улууһун Кэнтик нэһилиэгэр дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. 1924 с. Үөһээ Бүлүү оскуолатын маҥнайгы кылааһыгар үөрэнэ киирбитэ. Манна үөрэнэ сылдьан, 1928 с. комсомол кэккэтигэр киирбитэ. 16 сааһыгар, улуус эппиэттээх боломуочунайа буолан, 2-с Хоро нэһилиэгэр сир түҥэтигин салайан ыыппыта, эһиилигэр Кэнтик диэн тыа хаһаайыстыбаннай артыалы тэрийсибитэ, онно бырабылыанньа бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ.
Дьүөгэ Ааныстыырап улахан дьоҥҥо анаан суруйбут “Ньургуһун уонна Лоокуут”, “Иитиллэр иэстээх”, “Иллэҥ киэһэ”, “Ардах уута”, “Ыалдьыттар” уо.д.а. айымньылара ааҕааччы улахан сэҥээриитин ылбыттара.
Суруйааччы үбүлүөйүн көрсө кини “Кириһиэнньэ түүн” айымньытын ааҕыаххайыҥ.
Уон биэс сыл буолла… Мин оскуолаҕа аан маҥнай киирбит дьылым этэ.
Дьэ, Кириһиэнньэ таҥара биир хонук иннинэ улаханнык үөрдүм. Дьонум алаадьы, эт сиэхпит дэстилэр. Саамай үөрүүлээҕэ – миигин ыалга оонньото ыытыах буоллулар.
Үлэбин бүтэрэ охсон баран, киэһэни кэтэс да кэтэс. Киэһэ буоллаҕына соруйан бытаарбыт курдук. Ол эрээри киэьэ буолла. Бараары олорор үөрүүбүттэн аанньа аһаабатым. Сүрэҕим хайдах эрэ бүөлүү анньарга дылы. Дьонум аһаа диэн хаайа сатаабыттарын истибэккэ, топпун диэт, туран, таҥныбытынан бардым. Хараҥаттан соччо куттаммаппын, ыалым чугас.
***
Мин дьүөгэлэрим дьоно, оҕонньордоох эмээхсин, быыс кэннигэр утуйан хааллылар. Биһиги бэһиэ буолан харах симсэ оонньоотубут. Өр оонньоотубут. Балыһыы, айдаарсыы, сырсыы бөҕө буоллубут. Онтон, уурайан баран, аны тугу гыныахха диэн сүбэлэстибит. – Таҥхата иһиллиэҕиҥ, ойбоҥҥо киирэн, – диэтэ Сүөдэр, арыый улахаммыт. – Чэ! – дэстибит биһиги бары.
Икки суорҕаны ылан, ойбоҥҥо киирдибит. Сүллүүкүттэр, хааттаран хаалан, төннөн, атын ыал ойбонунан киириэхтэрэ диэммит, ойбоммутун алларан сүүрдээтибит.
– Дьэ, маннык, – диэтэ Сүөдэр, – букатын саҥарсымаҥ: сөтөлүннэххэ эмиэ куһаҕан буолар үһү. Сүллүүкүн кэлэн саҥара турдаҕына, тыаһыыр эҥинниир буоллахха, киһини сиэн кээһэр үһү.
Мин куттана санаатым: сөтөллөн кэбтһэн, иэдээн буолуо диэн.
Суорҕаннарбытын бүрүнэн, иһиллии олордубут. Бэркэ сэрэнэн тыынабыт. Иһиллии сатыыбыт… Туох да биллибэтэ. Онтон, эппит сааһа аһыллан, тымныйан барда. Титирэһэр да буолан бардыбыт. Бу олордохпутуна, доҕоор, арай туохтар эрэ чуучурҕаһан кэллилэр. Биһиги илиибитинэн имнэнсэн кээстибит. Дьэ, ойбон таһыгар чуучугураһыы-хчыгыраһыы бөҕө буолла. Онтон эмискэччи аттар ыйыластылар. Ыйылаһа-ыйылаһа, тэбиэлэһэр тыас иһилиннэ.
Мин: “Сүллүүкүттэр аттара, ойбоҥҥо батан киирбэккэ, боотурҕаһаллар”, – дии санаатым испэр.
-Оҕолор, биһиги аттарбыт дии, – диэтэ Сүөдэр сибигинэйэн.
-Ычча-ыы, бы-бы-бы, һы-ыы, -диэн, Ньукулаас ытаары гынна.
Биһиги тулуйан олорботубут. Суорҕаммытын арыйан көрбүппүт, аттар уулуу тураллар эбит.
Аттары үүрэ-үүрэ, дьиэбитигэр төннөн таҕыстыбыт. Таҥха эрэ, туох эрэ, бостуой үлүйэн өлө сыстыбыт. Онуоха эбии оҕонньор: “Дьиэни тымнытан, киир да киир, таҕыс да таҕыс буолаҕыт”, диэн, күргүйдүү сытта.
***
Бт7тгт, дьиэ5э олорон, араас барысыайдары оҥортоон көрдүбүт. Сэлиэнэйдээх ууга биһилэҕи түһэрэн,көрө сатаатыбыт. Олох-мас сирэйигэр чоҕунан кириэстии суруйан баран, ол устун бүргэһи сүүрдэ сатаан муҥнанныбыт. Сыаны уулларан, хомуостаах ууга куттубут. Бу тухары биир да барысыай тахсыбата. Хойут хайдах дьон буолуохпутун кыайан билбэтибит. Ити кэнниттэн, сытан эрэн, остуоруйалаһан иһэн, утуйан хаалбыт этибит.
***
Сымыйа-итэ5эл хоту, ону-маны барысыайдаан, Кириһиэнньэ түүн утуйбатахпытын ахтыһа-ахтыһа, билигин күлсэбит.
1941 с.
Дьүөгэ Ааныстыырап:
Ньургуһун уонна Лоокуут/Дьүөгэ Ааныстыырап. -Дьокуускай: Бичик, 23. – 128 с. кинигэтиттэн.
